Američka ambasada u Sarajevu je prije dvije godine u više navrata izvještavala vladu u Washingtonu o vladiki Grigoriju, episkopu Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske (ZHP), opisujući ga kao “ključnog igrača u okviru Srpske pravoslavne crkve” koji ima “značajan uticaj na političkoj sceni u BiH, zahvaljujući vezama na lokalnom i nacionalnom nivou, posebno sa premijerom Republike Srpske (RS) Miloradom Dodikom”.
U izvještajima koje je objavio Wikileaks se navodi da je episkop Grigorije imao uspone i padove u odnosima sa Dodikom. Prema jednom od izvještaja, na početku Dodikovog premijerskog mandata 2006. godine, između dvojice lidera je u određenoj mjeri postojalo i “neprijateljstvo (…) vjerovatno uzrokovano Dodikovim odbijanjem da Grigoriju pruži finansijsku podršku koju je ovaj tražio”.
Dodaje se da su nakon toga, uglavnom, imali pozitivne odnose. Nije objašnjeno zašto je došlo do promjene.
Prema podacima iz službenih glasnika koje je prikupio Centar za istraživačko novinarstvo (CIN) iz Sarajeva, Vlada RS-a je od 2008. do 2010. godine donirala ovoj Eparhiji milion KM kao pomoć i za obnovu crkava u Gacku i Mostaru. Međutim, Vlada je pomogla Eparhiji u Hercegovini i u njenom svjetovnom biznisu koji je, kako objašnjavaju teoretičari religije, nespojiv sa misijom crkve.
Iako je njeno službeno sjedište u Mostaru, u Federaciji Bosne i Hercegovine, Eparhija ZHP je sve do lani djelovala iz Trebinja, najvećeg grada RS-a u Istočnoj Hercegovini. Od ustoličenja Grigorija 1999. godine, Eparhija je u ovom gradu osnivala svoje firme i kupovala akcije u drugim preduzećima, bavila se hotelijerstvom, poljoprivredom i proizvodnjom vina. Preduzeća je pokušavala razviti uz pomoć kredita vladine Investiciono-razvojne banke (IRB) RS-a, a zaduživala se i kod komercijalnih banaka. Za kredite je zalagala crkvene nekretnine.
Firme u kojima Eparhija ima vlasničke udjele zadužene su ukupno 6,6 miliona KM, od čega se nešto više od 3,7 miliona KM odnosi na povoljne dugoročne kredite koje im je dala IRB 2008. i 2009. godine. Jedna od firmi nije plaćala doprinose za radnike, ali do sada nije bilo kazni, a Vlada odgađa izvršenje prinudne naplate. U slučaju druge firme Poreska uprava RS-a odobrila je otplatu poreskih obaveza na rate.
Eparhija kojom rukovodi četrdesetčetverogodišnji vladika ima poslovne interese u najmanje četiri firme, sa blizu 100 zaposlenih. Vlasnik je hotelskog preduzeća Platani DV te Podruma manastira Tvrdoš. Srpsko-pravoslavni manastir Tvrdoš ima vlasničke udjele u poljoprivrednim preduzećima Popovo polje (24,6 posto) i Agrokoop (26 posto).
Međutim, crkvenom biznisu danas ne ide dobro.
Platani DV, Popovo polje i Agrokoop su prošlu godinu završili sa gubitkom, dok su Podrumi manastira Tvrdoš poslovali pozitivno. Ukupne obaveze ovih pet firmi iznose preko 12 miliona KM.
Mirko Đorđević, teoretičar religije iz Beograda, kaže da je uloga crkve kao veleposjednika, vlasnika hotela ili trgovca nespojiva sa njenom hrišćanskom misijom.
U Mitropoliji dabrobosanskoj sa sjedištem u Sarajevu kažu da je to novina u načinu rada crkve.
Kreditna istorija preduzeća
Prema dostupnim informacijama, Eparhija je preduzeća počela zaduživati prije nešto više od pet godina. Danas su najzaduženiji Platani DV sa 3 miliona KM duga. Ovo preduzeće je u junu 2006. godine dobilo dva kredita od Hypo Alpe-Adria Bank iz Banje Luke, u ukupnom iznosu od 1,1 milion KM. Za ove kredite Eparhija je založila 436 kvadratnih metara zgrade Hotela Platani.
Platani DV su potom uzeli još tri kredita, od čega su dva od IRB-a RS, u ukupnom iznosu od 2,4 miliona KM.
Prvi kredit ove vladine banke Platani DV su dobili u oktobru 2008, a drugi sredinom jula naredne godine. Pod hipoteku je ponovo stavljena zgrada hotela, ali i poslovno-stambeni prostor u vlasništvu Eparhije u ulici Desanke Maksimović.
Vlado Ružić, direktor Hotela Platani, kaže da je 2,4 miliona KM potrošeno za renoviranje i opremanje nove zgrade hotela koja ima 22 sobe sa 41 ležajem.
Prvi kredit IRB-a Platani bi trebali otplatiti 2020. godine. Međutim, komercijalna Hypo banka, koja ima ulogu finansijskog posrednika za ovaj kredit, je u martu 2010. godine ovoj firmi retroaktivno odobrila odgodu početka povrata kredita od 18 mjeseci te produžila rok otplate za devet mjeseci.
Krajem jula ove godine preduzeće je trebalo otplatiti i 97.000 KM kredita koji su 2010. godine dobili od UniCredit Bank. Vraćeno je nešto više od polovine iznosa.
Finansijski izvještaji Platana pokazuju da bi ova firma mogla imati većih problema sa otplatom dugova. Preduzeće je prošle godine poslovalo sa gubitkom od 105.000 KM, a od augusta ove godine trebalo je početi vraćati drugi kredit IRB-u.
U težoj poziciji od firme Platani DV je akcionarsko preduzeće Popovo polje. Na čelu Skupštine akcionara ovog preduzeća nalazi se Branko Kecman, opunomoćeni zastupnik Manastira Tvrdoš.
Preduzeće Popovo polje je 2008. godine dobilo tri kredita kod UniCredit Bank, u ukupnom iznosu od 854.000 KM. Iste godine im je odobren i kredit IRB-a u iznosu od 600.000 KM sa rokom otplate od sedam godina. Prema riječima Jadranke Aleksić, direktorice preduzeća Popovo polje, novac je iskorišten za podizanje novih zasada vinograda.
U vrijeme kada im je odobren kredit državne banke, preduzeće nije redovno izmirivalo poreske obaveze. Tako im je 2008. godine prinudno naplaćen dug po osnovu PDV-a. Godinu dana kasnije Poreska uprava RS-a je utvrdila dodatnu obavezu preduzeća od 223.000 KM za period od aprila 2006. do marta 2009. godine.
U odgovoru CIN-u IRB navodi da je prilikom podnošenja zahtjeva za kredit Popovo polje dostavilo uvjerenje da su izvršili poreske obaveze, zaključno sa septembrom 2008. godine.
Popovo polje je u posljednje dvije godine ostvarilo gubitak, u ukupnom iznosu od 1,1 milion KM.
Aleksić kaže da su računi firme krajem 2009. i početkom 2010. godine bili blokirani i da nisu mogli uplaćivati doprinose i plate. Ova firme zapošljava 18 radnika.
Neplaćeni doprinosi
Preduzeće Agrokoop je prošlu godinu, također, završilo sa gubitkom, a kasni i sa otplatom kredita.
Većinski vlasnik ovog preduzeća sa 56 posto udjela je Alex Kostović, srbijanski biznismen porijeklom iz Trebinja. No, Goran Fržović, predsjednik Sindikata Agrokoopa, kaže da ovom firmom oduvijek upravlja otac Sava, iguman Manastira Tvrdoš.
Izvještaj nezavisnog revizorskog preduzeća Manojlović iz Banje Luke za 2010. godinu pokazuje da su obaveze Agrokoopa četiri i po puta veće od vrijednosti imovine ovog preduzeća.
Prema podacima Poreske uprave RS-a Agrokoop je u oktobru ove godine dugovao više od 400.000 KM po osnovu doprinosa za zaposlene. Vlada RS-a im je u više navrata odobravala odgodu naplate poreskih obaveza. Naredni rok za izmirenje im je kraj aprila 2012. godine.
Iako nisu plaćali doprinose za radnike, IRB je 2009. godine odobrio Agrokoopu kredit od 326.000 KM. U IRB-u kažu da nemaju obavezu da provjeravaju poreske obaveze klijenata, već da to čine komercijalne banke.
Državni krediti i poreski ustupci nisu pomagali, pa je preduzeće nastavilo da posluje loše. Prema podacima Centralnog registra transakcijskih računa u BiH, Agrokoop ima 11 bankovnih računa, ali nijedan nije aktivan. Četiri su ugašena a sedam ih je blokirano.
U prošloj godini preduzeće je zabilježilo gubitak od 940.000 KM.
Direktor Agrokoopa Nevenko Kuvač kaže da je istekao grejs period i da rate kredita IRB-a stižu na naplatu: “Ovo je jedan baš kritičan trenutak u kojem se našao Agrokoop”.
Unatoč lošim finansijskim pokazateljima, Kuvač kaže da Agrokoop nije pred stečajem.
Agrokoop zapošljava 37 radnika. Direktor kaže da je dio njih stekao uslove za penziju, ali je ne mogu ostvariti jer firma nije plaćala doprinose za zdravstveno i penziono osiguranje.
Luka Vujić, šef Ratarske i voćarske službe, kaže da od rada u ovoj firmi izdržava deset članova porodice. U vrijeme kada je novinar CIN-a razgovarao s njim trajala je berba višanja, pa je Luka doveo kćerku da radi kao sezonski radnik.
“Ako jede višanja, jedno je manje kući”, objašnjava Luka.
Podrumi manastira Tvrdoš su jedina crkvena firma koja je u 2010. godini poslovala pozitivno, ali se njihova dobit smanjuje iz godine u godinu. Tako su 2008. godinu završili sa 120.000 KM dobiti, narednu sa 44.800 KM, a u prošloj godini je ona iznosila tek 5.650 KM. Ova firma je 2008. godine dobila kredit IRB-a od 420.000 KM.
Biznis nespojiv sa misijom crkve
Teoretičari religije u Sarajevu i Beogradu kažu da nikad ranije nisu čuli za to da se neka vjerska organizacija bavi sličnim poslovima.
“Jedino pravo koje crkva ima (…) je Zavod za proizvodnju sveća. Tu je oslobođena poreza i to je ustupak, sve ostalo nespojivo je sa misijom crkve”, objašnjava Đorđević iz Beograda.
Dino Abazović, profesor kulture religije na Fakultetu političkih nauka u Sarajevu, kaže da mu je poznato samo to da vjerske zajednice iznajmljuju nekretnine i da na taj način zarađuju.
Mitar Tanasić, sekratar mitropolije u Sarajevu, objašnjava da i druge eparhije imaju svoje plantaže i da proizvode svoju rakiju, ali je prodaju u okviru manastira, jer nemaju odobrenje za tu djelatnost.
Protojerej-stavrofor Ratko Radujković iz Banjalučke eparhije kaže da njeni zvaničnici nemaju posla sa civilnim službama.
Ova eparhija uzima kredite ali isključivo za kupovinu zemlje na kojoj grade crkve. Trenutno su zaduženi 400.000 KM. Radujković kaže da već 20 godina uzmu jedan kredit, otplate ga, a potom se ponovo zadužuju.
“Vladika Jefrem ne bi nam dozvolio da mi uletimo u neke milione. To je strašno”, kaže on.
Crkvene organizacije se mogu zaduživati i zalagati imovinu samo uz saglasnost Patrijaršijskog savjeta i Svetog arhijerejskog sabora, najviših institucija Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Beogradu. Tako je propisano Ustavom Crkve u kojem, ipak, ne piše ništa o svjetovnom biznisu.
Zvaničnici Patrijaršije u Beogradu nisu se odazvali na poziv novinara CIN-a za razgovor u vezi sa poslovima crkve u Hercegovini. Na pozive nisu odgovorili ni vladika Grigorije, ni otac Sava, iguman Manastira Tvrdoš.
Patrijaršijskim savjetom rukovode patrijarh i četiri člana Svetog arhijerejskog sinoda koji je najviša izvršna i sudska vlast u SPC-u. Vladika Grigorije je bio član Sinoda u vrijeme kada se odlučivalo o zaduženju eparhije u Hercegovini i o stavljanju njene imovine pod hipoteku, a danas je član-zamjenik ovog crkvenog tijela.
Vladika Grigorije je ove godine napredovao u crkvenoj hijerarhiji. Na sjednici Sabora u maju ove godine postavljen je za zamjenika mitropolita dabrobosanskog Nikolaja, što znači da je postao drugi čovjek SPC-a u BiH.
U jednom od izvještaja Američke ambasade iz 2009. godine navodi se da je Grigorije čovjek budućnosti Srpske pravoslavne crkve.
