Vladine institucije, kompanije i mala privatna preduzeća duguju ogromne sume novca penzionim fondovima koji bi trebali da starijim osobama i nekadašnjim radnicima u Bosni i Hercegovini (BiH), osiguraju mjesečne prihode neophodne za život.
Dokumenti do kojih su došli novinari Centra za istraživačko novinarstvo (CIN) iz Sarajeva pokazuju da 15.471 organizacija, zaključno sa 2005. godinom, duguje skoro 632 miliona KM u zaostalim doprinosima za zaposlenike. Uz to, Vlada Federacije BiH (FBiH), koja je najveći pojedinačni dužnik, duguje oko 62 miliona KM za neuplaćene doprinose.
Savez sindikata BiH je nedavno, uz pomoć američkog Centra za međunarodnu radničku solidarnost, objavio izvještaj o penzionom sistemu u BiH čiji zaključak glasi: djelomično ili potpuno neuplaćivanje doprinosa za radnike je jedan od najvećih problema s kojima se susreću radnici danas.
U tom izvještaju se kaže da državi prijeti katastrofa jer će desetine hiljada radnika biti penzionisano, ali neće imati penzije ili će one biti preniske da bi od njih mogli preživjeti. Oni koji se razbole, ili zbog starosti ne budu u mogućnosti da rade, neće imati socijalnu zaštitu na koju bi se mogli osloniti.
I dok brojevi na prvi pogled djeluju zapanjujuće, dalja analiza pokazuje da bi i minimalan napor penzionih fondova, usmjeren na naplatu dugova od samo jednog dijela firmi – ili Vlade FBiH – mogao imati ogroman efekt. Samo 107 kompanija je odgovorno za više od 50 posto neplaćenih doprinosa.
Vlada Republike Srpske (RS) je tokom proteklih godina ispunila obećanja da će otplatiti dug penzionom fondu RS-a. Vlada Federacije to nije učinila. Štaviše, nedavno je federalni penzioni fond uskratila za još oko 100 miliona KM u očekivanim doprinosima, donoseći nepopularnu odluku da smanji doprinose za bivše vojnike sa 35 na osam odsto plate. Vlada se obavezala da će naknadno kompenzirati taj gubitak.
Stvarni problem je, stoji u izvještaju sindikata, možda u sljedećem: penzioni fondovi i poreska administracija čak i ne vode evidenciju o visini duga, niti poduzimaju bilo kakve korake, poput bolje kontrole priliva sredstava i pravovremenog kažnjavanja neplatiša, a koji bi mogli rezultirati plaćanjem doprinosa.
Zvaničnicima penzionog fonda je trebalo pet mjeseci da prikupe informacije o tome koje kompanije duguju novac i da pristanu da liste dužnika proslijede novinarima CIN-a. Sindikati su morali da procjenjuju i izračunavaju broj radnika kojima nisu plaćeni doprinosi u punom iznosu.
Sindikati su saznali da penzioni fondovi i poreske vlasti nemaju ‘pouzdane statističke podatke’ o iznosu neuplaćenih doprinosa. Oni nemaju sistem za prikupljanje i analizu podataka, niti za komunikaciju između entitetskih fondova i poreskih vlasti.
Ipak, prema procjenama sindikata, u periodu između 2000. i 2005. godine, doprinosi nisu plaćeni za 84.576 radnika, što je oko 15 odsto svih prijavljenih radnika.
Dozvola za neplaćanje
Dio gubitaka u penzionim fondovima je dopušten, pa čak i podržan.
Nadir Kovačević, direktor penzionog fonda FBiH kaže da penzioneri podnose teret vladinih planova o restrukturiranju dugova kako bi se potpomogao poslovni sektor.
Nekim kompanijama je bilo dopušteno da odgode plaćanje dugova, uključujući i one prema penzionim fondovima. U RS-u, kompanije koje svoja dugovanja prema penzionom fondu izmire odmah, dobivaju dodatnu povlasticu kroz oslobađanje od plaćanja kamata. Kompanijama iz FBiH, koje se odluče na isti korak, omogućen je popust u visini i do 70 odsto duga.
Rade Rakulj, predsjednik Udruženja penzionera RS-a krivi firme zbog plaćanja samo dijela doprinosa. Ali, to je praksa za koju vladini zvaničnici znaju i koju prihvataju.
Rakulj je procijenio da 80 posto kompanija, koje plaćaju doprinose za zaposlenike, uplate baziraju na minimalnim platama, a ne na iznosima koje uposleni u stvarnosti dobivaju. To znači manje izdatke za poslodavce sada – i niže penzije za radnike u budućnosti.
U Distriktu Brčko, gdje poslodavci mogu birati da li će doprinose plaćati u penzioni fond RS ili FBiH, većina odabere fond RS-a.
Ilija Kalajdžić, predsjednik Sindikata Distrikta Brčko, kaže da je to zbog toga što u taj fond moraju uplaćivati manje. Bez obzira na to, poslodavci duguju velike sume i jednom i drugom penzionom fondu.
Analiza duga
Najveći dužnik u FBiH, nakon federalne Vlade, je kompanija Agrokomerc iz Velike Kladuše, koja duguje skoro 23,7 miliona KM i nije ništa uplaćivala u fond od početka 1992. godine. Rudnici Kreka iz Tuzle su 1998. godine prestali sa uplatama i duguju skoro 17,2 miliona KM. Rudnici mrkog uglja Banovići doprinose nisu uplatili od 1992. godine i duguju više od 16,1 milion KM.
Podaci fonda pokazuju da 7.304 kompanije u FBiH duguju skoro 372 miliona KM. Samo 58 kompanija i Hercegovačko-neretvanski kanton duguju po više od milion KM. Ostatak duga čine manji iznosi koje duguju male firme, uključujući taksiste i vlasnike prodavnica.
U RS-u, tri najveća dužnika su metalurška firma Industrija Alata iz Trebinja koja duguje 10,3 miliona KM, banjalučka fabrika alatnih mašina Jelšingrad koja duguje 9,1 milion KM i Novoteks iz Trebinja sa dugom od skoro 6,2 miliona KM.
Podaci iz fonda pokazuju da mu 8.167 kompanija duguje skoro 260 miliona KM, ali samo 48 kompanija duguje po milion KM i više.
Zvaničnici penzionih fondova ne čine ništa da taj novac naplate.
Kovačević kaže da se fond sa dužnicima dogovara oko isplate duga, te da njegov ured nema ovlasti da podnosi tužbe zbog neplaćanja doprinosa.
Poreska Uprava RS-a je prošle godine podnijela 5 krivičnih prijava protiv kompanija zbog ekonomskih prestupa, uključujući neplaćanje doprinosa za penzije.
Ivan Vučković, glasnogovornik poreske Uprave RS-a kaže kako Uprava nema posebne evidencije o neplaćenim doprinosima za penziono osiguranje.
‘Ne odvajamo samo po tom osnovu. Krivične prijave se odnose na cjelokupno nesavjesno poslovanje, kao što su na primjer utaja poreza, po bilo kom osnovu’, kaže Vučković.
